KOINESIMENTU KONABA KOMPUTADOR
Ø
Saida mak komputador?
Liafuan komputador iha nian definisaun ne’ebe luan no
diferente tuir ema ida-idak. Liafuan komputador foti liafuan latina
“computare” ne’ebe ho nian signifika katak sura. Ho ida ne’e, ita foti ninian
konklusaun katak komputador bele dehan hanesan ekipamentus ida ne’ebe produs
informasaun tuir prosedur ne’ebe iha.
Durante sekulu ba sekulu
ema esforsu maka’as hodi halo ekipamentos ida ne’ebe bele ajuda atu produs
informasaun ne’ebe fasil. Komputador ne’ebe uluk primeira vez halo husi matenek
na’in ida naran Blaise Pascal iha tina 1642 ne’be konesidu hanesan Paskaline.
Ekipamentus ida ne’e iha kapasidade so atu sura numeru to’o sanulu no iha limitasaun
ba operasaun sura nian de’it.
Komputador agora dadaun iha kapasidade
ne'ebe mak la'os de’it atu sura hanesan matemátika bai-bain, maibe bele uja atu
hodi halo tan servicu seluk ne'ebe kompleksu liu tan.
Ø Istoria komputador
tuir períodu ninian:
v Komputador jerasaun
dahuluk
v Komputador jerasaun
daruak
v Komputador jerasaun
datoluk
v Komputador jerasaun
dahaat
1. Jerasaun komputador dahuluk (1946-1959).
Ho akontesimentu funu mundiál daruak,
nasaun sira ne'ebe mak involve iha funu ida ne'e esforsu an atu dezenvolve
potensia ne'ebe mak komputador iha.
Ho ida ne'e aumenta orsamentu para atu
dezenvolve komputador no atu aselera progresu komputador nian.
1. Colassus
2. Mark I
3. ENIAC
4. EDVAC
5. UNIVAC I
Ø Karaterístika
komputador jerasaun dahuluk nian mak hanesan tuir mai ne'e :
v Uja cilindro
magnétiko/magnetic cylinderatu salva ka rai dadus.
v Instrusaun operasaun
halo ho espesífiku atu halo servisu ruma.
v Komputador ida-idak
iha kódigu binerne'ebe mak la hanesan ne'ebe mak ita bolu dehan
"lian mákina" (machine language). Ho ida ne'e susar oituan atu
halo programa iha komputador no limite nia velosidade.
2. Jerasaun komputador daruak (1959 – 1964)Stretch no LARC
Mákina dahuluk ne'ebe mak utiliza teknolojia foun
ida ne'e mak hanesan super komputador. IBM halo super komputador dahuluk ho
naran Stretch, no Sprery Rand halo komputador ho naran LARC.
Komputador sira ne'e dezenvolve atu uja ba iha laboratóriu enerjia atômica
nian, bele manipula dadus barak, kapasidade ida ne'ebe mak investigador atômica
sira precisa tebes. Mákina ida ne'e karu no kompleksu tebes ba necesidade
komputasaun negósiu ninian.
Iha
deit komputador LARC rua mak monta no uja: ida iha Lawrence Radiation
Labs iha Livermore, California, no ida seluk iha US
Navy Research and Development Center iha Washington D.C.
Komputador jerasaun daruak troka "lian mákina" (machine language)
ba iha "lian montajem" (assembly language). "Lian
montajem" (assembly language) mak hanesan lian ida ne'ebe mak uja
abreviatura hodi troka kódigu biner.
Iha
inicio tinan 1960, komesa mosu komputador jerasaun daruk ne'ebe mak susesu iha área
negósiu nian, iha universidade no mós iha governu. Komputador jerasaun daruka ne'e totalmente uja
tranzistór. Komputador ida ne'e mós uja komponente sira ne'ebe bele halo
asosiadu ho komputador sira agora nian: impresora, salva ka rai iha disko,
memoria, sistema operasaun no mós programa.
Ø Karaterístika
komputador iha jerasaun daruak :
v Tamaño ki'ik tamba
uja tranzistór.
v Dezenvolvimentu iha
memoria núkleu magnétiku nian hodi ajuda dezenvolvimentu komputador jerasaun
daruak ho tamaño ki'ik, lalais, bele ekonomiza enerjia duké jerasaun dahuluk.
v Troka husi lian
mákina (machine language) ba iha lian montajem (assembly language).
v Mosu lian
programasaun COBOL no FORTRAN.
3. Komputador jerasaun
datoluk (1964 – 1970).
Maski
tranzistór iha buat barak ne'ebe mak diak liutubu vákuu/Vacuum tube, maibe tranzistór
hamosu manas maka'as tebes, iha potensia bele estraga parte internal komputador
ninian. Fatuk quartzo (quartz rock) mak sei halakon problema ida ne'e.
Jack Kilby, enjeñeiru ida husi instrumentu Texas ninian, dezenvolve sirkuito
integradu (IC : integrated circuit) iha tinan 1958. Sirkuito integradu (IC)
halo kombinasaun entre komponente eletróniku iha disku silício (silicon disc)
ki'ik ne'ebe mak halo husi raihenek quartzo (quartz sands).
Depois
husi ida ne'e, matenek na’in sira konsege hatama komponente barak ba iha
úniku chip ida ne'ebe mak ita bolu dehan semikonduktor.
Resultadu, komputador ho tamaño ki'ik tan de’it tamba komponente hotu-hotu
hatama iha chip ida deit. Progresu seluk husi komputador
jerasaun datoluk mak uza sistema operasaun (operating system) ne'ebe mak
permiti mákina hala'o programa oioin ne'ebe mak lahanesan dala ida de’it ho
programa principal ida ne'ebe mak halo monitorizasaun no koordena ho memoria
komputador ninian.
Ø Karaterístika
komputador iha jerasaun datoluk nian:
v Uza sirkuito
integradu (IC : integrated circuit).
v Tamaño komputador
ki'ik.
v Uza sistema
operasional.
4. Jerasaun
komputador dahaat (1979 - agora).
Depois
halo tiha sirkuito integradu (IC : integrated circuit), objetivu
dezenvolvimentu sai klaru liu tan, mak hanesan: halo ki'ik liu tan sirkuito no
komponenti elétriku. Large Scale Integration (LSI),
bele karega atus ba atus komponenti eletróniku iha chip ida
nia laran. Iha tinan 1980, Very Large Scale Integration (VLSI),
karega rihun ba rihun komponente iha chip úniku ida
mesak. UltraLarge Scale Integration (ULSI) aumenta
númeru ne'e to'o millaun iha chip ida nia laran. Ho kapasidade
aumenta komponenti barak iha chip ida nia laran atu
sai chip ida ne'ebe mak ki'ik liu tan, bele haki’ik tan presu
no tamaño komputador nian. Ho ida ne'e bele aumenta poder servisu, eficiensia
no confiabilidade.
Chip
Intel 4004 ne'ebe mak nia produsaun iha tinan 1971, lori progresu ba iha
sirkuito integradu (IC : integrated circuit) ne'ebe mak tau komponenti
hotu husi komputador nian (unidade central
processamento nian (Central Processing Unit), memoria, dan kontrolador input/output)
iha chip ida ne'ebe mak ki'ik tebes.
Antes
ne'e, IC ema produz para atu halo servisu espesífiku liu. Maibe agora,
bele produz mikroprosesor ida no halo programasaun para atu bele fo satisfeitu
ba buat hotu ne'ebe mak ita hakarak. La kleur deit, ekipamentu uma-kain nian
mak hanesan microwave oven, televisaun, no kareta ho electronic
fuel injectionhalo ho mikroprosesor.
Ho
dezenvolvimentu komputador hanesan ne'e, fo opurtunidade ba ema bai-bain mós
atu bele uza komputador. Komputador la’os
de’it ona atu uza iha kompaña bo'ot sira ka servisu fatin deit. Iha tinan 1970
nia klaran, montador komputador oferese komputador ba iha públiku. Komputador
sira ne'e mak ita bolu dehan minikomputer, sira fa'an ho pakote software ne'ebe
mak fasil ba ema ne'ebe mak foun ba uza komputador.Software ne'ebe
mak koñesidu iha tempo ne'eba mak programa word processing no spreadsheet.
Iha inicio tinan 1980, jogo vídeo (Video game)
mak hanesan Atari 2600, dada konsumidores sira nian atensaun ba iha komputador ne'ebe
mak avansadu no bele halo programa.
Iha
tinan 1981, IBM introdús maneira utiliza Personal
Computer (PC) iha uma, servicu fatin no eskola. Númeru PC ne'ebe
mak uza aumenta husi unidade millaun 2 iha tinan 1981 sae to'o unidade millaun
5.5 iha tinan 1982. Depois tinan sanulu, millaun 65 PC mak ema
uza ona. Komputador kontinua ho nia evolusaun atu sai hanesan komputador ne'ebe
mak ho tamaño ki'ik liu, husi komputador ida ne'ebe mak tau iha meja leten (desktop
komputer) sai komputador ida ne'ebe mak bele tau iha pasta laran (laptop),
iha mós komputador ne'ebe mak ita bele kaer ho liman (palmtop).
IBM kompete
ho Apple Macintosh iha merkadu komputador nian. Apple
Macintosh sai koñesidu tamba halo promosaun sistema gráfiku iha nia
komputador, maibe nia kompetitor seluk sei uza komputador ho base texto.Apple
Macintosh mós mak halo promosaun oinsa atu uza "laho"(mouse).
- Karaterístika komputador iha jerasaun dahaat nian:
v Uza LSI, VLSI, ULSI.
v Uza mikroprosesor.